UM Węgrów - mobile.wegrow.com.pl

Jan Dobrogost Krasiński (1639-1717) to jeden z wybitniejszych przedstawicieli Rzeczypospolitej epoki baroku. Człowiek wykształcony, esteta, miłośnik sztuki, spadkobierca ogromnej fortuny, właściciel Węgrowa. Mecenas europejskiej sławy artystów, którzy na jego zlecenie tworzyli wybitne dzieła. Fundacją Jana Dobrogosta Krasińskiego jest jedna z najokazalszych i najpiękniejszych budowli w stolicy, barokowa rezydencja proj. Tylmana van Gameren, która zyskała później miano Pałacu Rzeczpospolitej, a obecnie jest siedzibą Biblioteki Narodowej. Spośród swoich licznych posiadłości najbardziej wyróżnił Węgrów na Podlasiu, gdzie ufundował kościoły i klasztory, które wzbudzają podziw i uznanie turystów i historyków sztuki. Tutaj także kazał się pochować w krypcie kościoła ojców reformatów zbudowanego z jego fundacji.

Jak wyglądałby współcześnie Węgrów bez bazyliki mniejszej, zespołu poreformackiego oraz dawnego kolegium księzy komunistów? To byłoby zupełnie inne, o wiele mniej interesujące miasto...

Jan Dobrogost Krasiński herbu Ślepowron wywodził się z tzw. podskarbińskiej linii rodu. Ojciec Jana Dobrogosta, wojewoda płocki Jan Kazimierz Krasiński z Krasnego, doszedł do wielkiej fortuny piastując urząd podskarbiego wielkiego koronnego. Zapobiegliwy i oszczędny aż do skąpstwa lokował duże sumy w majątki ziemskie. W 1664 r. odkupił od księcia Bogusława Radziwiłła jego prywatne miasto Węgrów wraz z całą włością starowiejsko – węgrowską obejmującą m.in. Starąwieś i Sokołów Podlaski.

Pierwszą żoną Jana Kazimierza Krasińskiego była kasztelanka lubelska Urszula z Grzybowskich (zmarła w 1647 r.). Z tego związku 10 VI 1639 r. urodził się Jan Dobrogost (Bonawentura) Krasiński. W roku 1650 Jan Kazimierz Krasiński poślubił Francuzkę Amatę Andreę Andrault hrabiankę de Langeron, damę dworu królowej Marii Ludwiki Gonzagi. Amata serdecznie zajęła się pasierbem i wychowywała go jak własnego syna. Biografowie Krasińskiego zgodnie utrzymują, że to właśnie od niej Jan Dobrogost przejął zamiłowanie do kultury i sztuki.

Młody magnat studiował prawo na uniwersytetach w Groningen w Holandii i Orleanie we Francji. W czasie pobytu za granicą zapoznał się z aktualnymi trendami w sztuce oraz zwiedzał miejsca warte poznania. Po powrocie do Polski wstąpił na drogę kariery administracyjnej, prawniczej, parlamentarnej i wojskowej.

Jan Dobrogost Krasiński pełnił szereg znaczących urzędów: był starostą łomżyńskim (1660 - 68), warszawskim (1668), przasnyskim (1668), nowomiejskim (1668), sztumskim (1680), opinogórskim (1668), i w końcu wojewodą płockim (1688). Pełnił stanowisko referendarza koronnego (1668), był marszałkiem sejmików generalnych mazowieckich (1664, 1673, 1678), posłem na sejm w latach 1668, 1673, 1674, 1676, 1678; uczestnikiem wszystkich elekcji swoich czasów (w 1669, 1674 i 1697 r.)

Równoległe rozwijała się jego kariera wojskowa. W 1668 r. otrzymał rangę pułkownika królewskiego. W latach 1683 - 96 dowodził własną chorągwią husarską; w latach 1693 - 1702 był dowódcą regimentu piechoty przy czym jego rola sprowadzała się do finansowania wojska z własnej szkatuły.

KAMPANIE WOJENNE

Jako pułkownik królewski i przyjaciel hetmana Jana Sobieskiego walczył w latach 1671 – 72 u jego boku na Ukrainie przeciw Tatarom w tzw. „wyprawie na czambuły”. Jan Dobrogost brał także udział w zwycięskiej bitwie chocimskiej w 1673 r.

Z prywatną chorągwią husarską uczestniczył w 1683 r. w odsieczy Wiednia (chorągiew była jednostką liczącą 50 – 70 husarzy; w przeliczeniu na współczesne warunki można ją porównać z brygadą czołgów, stanowiła zatem duże wsparcie wojsk królewskich).

Odsunięty od wpływu na wielką politykę Krasiński (senatorem został późno, dopiero w 1688 roku) rywalizował z innymi magnatami okazałością i wysokim smakiem swoich fundacji. W dziedzinie mecenatu artystycznego odegrał dużą rolę. Wylansował w środowisku warszawskim świetnego rzeźbiarza gdańskiego Andreasa Schlütera. Na liście zatrudnionych przez Krasińskiego twórców widnieją nazwiska najlepszych artystów z przełomu XVII i XVIII w.: Michała Anioła Palloniego, Tylmana van Gameren, Jana Reisnera, Andreasa Mackensena II oraz tzw. Mistrza Kaplicy Kotowskich, Józefa Belottiego, Izydora Affaitatiego i Carla Ceroniego.

Jemu zawdzięcza Warszawa wspaniały pałac zbudowany w latach 1682 - 95 (obecnie zw. Pałacem Krasińskich), któremu dawano pierwszeństwo przed królewskim Wilanowem. W pałacu warszawskim Krasiński utrzymywał dwór niemal monarszy. Podziwiana powszechnie orkiestra, biblioteka oraz galeria obrazów, wśród których znajdowały się dzieła Rembrandta i Rubensa, dopełniały oprawy wizerunku Jana Dobrogosta Krasińskiego jako światowca, konesera sztuki i mecenasa artystów.

Jan Dobrogost Krasiński żenił się dwukrotnie; po raz pierwszy w 1667 r. z Teresą Chodkiewiczówną (1645 - 1672) herbu Kościesza, córką kasztelana wileńskiego Jana Kazimierza i wnuczką sławnego hetmana wielkiego litewskiego Karola

Chodkiewicza. Teresa miała z nim czterech synów. Zmarła w 1672 r. W osiem lat później Krasiński pojął za żonę Jadwigę Jabłonowską (1653 - 1692) herbu Prus III córkę hetmana wielkiego koronnego Stanisława Jana Jabłonowskiego. Z tego związku urodziła się córka Ewa, która zmarła w młodym wieku.

Jedyny z żyjących dłużej synów Jana Dobrogosta, Stanisław Bonifacy Krasiński (przed 1672 - 9 I 1717) zmarł niedługo przed zgonem ojca, a według opinii Niesieckiego „prędka śmierć do wyższych zaszczytów drogę mu zamknęła”.

Stronnik królewski

W czasach panowania Jana III Sobieskiego Jan Dobrogost Krasiński wzorem króla nosił się jak typowy sarmata, jednak po elekcji Augusta II przyjął styl francuski, preferowany na dworze królewskim. Ewolucja ta uwidoczniła się w jego kilku portretach:, podgoloną czuprynę skryła ufryzowana peruka, znikły wąsy a kontusz został zastąpiony przez szaty zachodnioeuropejskie.

Krasiński a Węgrów

W czasie wojny północnej Szwedzi w 1702 r. zajęli Warszawę z jego wspaniałym pałacem i Jan Dobrogost Krasiński - stronnik Augusta II - schronił się w zacisznej wiejskiej siedzibie Krasnym Dworze (obecnie Starawieś), tradycyjnej rezydencji właścicieli Węgrowa. Ufortyfikowana bastionowo posiadłość zapewniła mu bezpieczeństwo w czasie wojny, a przebudowany przez Bogusława Radziwiłła pałac – komfortowe warunki zamieszkania. Krasiński był już wtedy człowiekiem schorowanym, który całkowicie odmienił swoje życie: z krewkiego zawadiaki przedzierzgnął się w filantropa i mecenasa pobożnych fundacji. W tym czasie powstały w Węgrowie:

Krasiński planował także sprowadzenie do Węgrowa sióstr miłosierdzia do ufundowanego także przez siebie szpitala, któremu zapisał 3600 zł, ale śmierć przekreśliła te zamiary. W testamencie z 1717 r. polecał „aby obmurowanie klasztora Reformackiego y rozszerzenie Refektarza Farskiego (czyli zabudowań kolegium księży komunistów) według Abrysu gotowego” zostały dokończone przez jego spadkobierców. Krasiński utrzymywał przy kaplicy św. Anny bractwo modlitewne jej imienia, założył także Arcybractwo Trójcy Świętej. W testamencie przeznaczył 40 000 złotych na utrzymanie Instytutu Księży

• kościół farny ( 1703 – 1711 - odbudowa w stylu barokowym gotyckiego kościoła spalonego przez Szwedów 13 IV 1703 r. ),

• zespół klasztorny oo. reformatów (1693 - 1715)

• gmach instytutu księży komunistów (bartoszków) mieszczący plebanię seminarium i szkołę średnią (1711).

Komunistów z pieniędzy, jakie miały wpłynąć po sprzedaży pałacu warszawskiego.

Widoczną cechą charakteru Jana Dobrogosta była tolerancja i poczucie sprawiedliwości, jakie wyniósł ze studiów prawniczych i pełnionej przez długie lata funkcji referendarza koronnego. Kilkakrotnie ukrócił szykany, jakie spotykały węgrowskich ewangelików, m.in. rozkazał zerwać pieczęcie z kościoła protestanckiego, jakie nałożyli na drzwi słudzy biskupa łuckiego pragnącego przeszkodzić ewangelikom w odprawianiu nabożeństw.

Jan Dobrogost Krasiński dbał o chwałę rodu, a w jej utwierdzaniu pomocny był mu herbarz Bartosza Paprockiego, według którego genealogia Krasińskich sięgała aż do starożytnego Rzymu. Ich przodkowie mieli wywodzić się z arystokratycznej rodziny Waleriuszów, a ich bezpośrednim protoplastą był prokonsul Akwitanii Marcus Valerius Messala (ok. 70 - po 21 p.n.e.) zwany Corvinusem od kruka, którego wizerunkiem ozdabiał swój hełm. Tenże kruk miał stać się później częścią herbu Ślepowron, co Krasińscy podkreślali z dumą jako dowód starożytności ich rodu.

Jan Dobrogost wszędzie umieszczał herb Krasińskich – Ślepowron: na rezydencjach, na żyrandolach w świątyniach, epitafiach a nawet na szczytach wież kościelnych! Szczególnym przykładem sarmackiego pomieszania megalomanii i manifestacyjnej pobożności jest ozdoba wieży sygnaturki bazyliki mniejszej w Węgrowie. Umieszczony na niej złocony wizerunek herbu Ślepowron składająco się połączenia Korwina - kruka z pierścieniem w dziobie z Pobogiem - podkowy z krzyżem, został tak zaaranżowany, by pełnił funkcję krzyża, z Korwinem jako tzw. kurkiem kościelnym oraz podkową jako podstawą rozbudowanego krzyża.

Jan Dobrogost Krasiński obecny jest w bazylice mniejszej także poprzez swój wizerunek malarski: zawieszony w nawie północnej portret majestatyczny z 1712 r. Przypisywane Palloniemu wielkie płótno zalicza się do najlepszych portretów z epoki sarmatyzmu. Fundator przedstawiony został w nietypowej nawet dla magnatów pozie siedzącej (w Polsce szlacheckiej zarezerwowanej w zasadzie dla monarchów i dostojników kościelnych). Gestem kreatora wskazuje prawą dłonią na rozpościerający się za oknem pejzaż Węgrowa i swoje fundacje farę ( bazylikę mn.), klasztor reformatów, gmach kolegium księży komunistów. Pośrodku rynku widoczny jest nieistniejący obecnie ratusz.

Jan Dobrogost Krasiński zmarł 21 II 1717 r. Rodzina wyprawiła mu wystawny pogrzeb wbrew ostatniej woli wojewody, który nakazał w testamencie skromną ceremonię. Jego zabalsamowane ciało zostało złożone w krypcie węgrowskiego kościoła ojców reformatów, w okazałym miedzianym sarkofagu trumiennym wykonanym w pracowni słynnego złotnika Johanna Christiana Bierpfaffa, autora sarkofagów króla Władysława IV i jego żony oraz Janusza Radziwiłła.

Nagrobek Jana Dobrogosta Krasińskiego, wykonany zapewne w latach 1703 – 1706, to jego list do potomnych symbolicznie podsumowujący życie wojewody. Historia pomnika sięga 1703 r., kiedy to Krasiński porzucił życie światowe. Ten zaprojektowana zapewne przez Tylman van Gamerena monument, pełen symboliki i bogatych treści składa się z owalnej drewniano - stiukowej płyty z kompozycją złotniczą Andrzeja Mackensena II z 1703 r., otoczonej alegorycznymi figurami, z popiersiem portretowym Krasińskiego ustawionym nad wejściem prowadzącym do kaplicy grobowej pw. św. Bonawentury.

U progu kaplicy wmurowano w posadzkę tablicę z brązu odlaną przez Michaela Wittwercka w Gdańsku w 1706 r. z napisem łacińskim: „ZŁOŻONE 1666 WYPEŁNIONE 1706/ To miejsce ŚLUBY wyznaczyły mi na grobowiec/ Módl się za Jana grzesznika” (tłum. B. Milewska – Waźbińska).

Drzwi, prowadzące do kaplicy grobowej, są symbolem śmierci jako przejście od życia do świata umarłych. W nadprożu portalu ustawiono stiukowe popiersie Jana Dobrogosta Krasińskiego ukazanego w zbroi i bujnej peruce. Z jego lewej strony do śmiertelnego ciosu kosą zamierza się starzec-Chronos symbolizujący Czas jako siłę niszczącą, po prawej wpółobnażona kobieta-Fortuna(?) wskazuje dłonią miejsce pochówku Krasińskiego w krypcie pod kościołem. Na górnej krawędzi owalnej tablicy przysiadła uskrzydlona Virtus - emblematyczne wcielenie wstrzemięźliwości chrześcijańskiej jako cnoty par excellence.

Najciekawsza część nagrobka to kompozycja ze złoconej miedzi wykonana w 1703 r. przez Andreasa Mackensena II. Jej oś ideową wyznacza Śmierć - szkielet mierzący z łuku do siedzącego na antycznym hełmie Korwina symbolizującego osobę Krasińskiego. Aluzjami do „rzymskiego” pochodzenia rodu są także legionowe znaki wojskowe. Na zestaw symbolicznych rekwizytów składają się także sztandary, broń drzewcowa, pułkownikowski buzdygan, szable (paradna w typie karabeli i bojowa-husarska), muszkiet, łuki i kołczany, oraz symbole męstwa, chwały i wieczności: maczuga Herkulesa, płonące pochodnie, gałęzie wawrzynu i palmy. Apokaliptycznym akcentem jest anioł dmący w trąbę wzywającą na Dzień Sądu, choć można go także utożsamiać z Famą głoszącą chwałę rodu Krasińskich.

Te wystawione przed oczy potomnych splendory równoważy obecność symboli Vanitas (marności tego świata): zgasłe pochodnie, klepsydra, strzaskana kolumna i wreszcie zwycięska Śmierć depcząca triumfalnie atrybuty bogactwa i sławy ziemskiej. Podobną wymowę mają dwa puste, pomnikowe cokoły z napisami „DARIVS” i „ALEKSANDER” - imionami dwóch wielkich zdobywców starożytności walczących o władzę nad światem, pogodzonych przez śmierć. W pomniku Krasińskiego napięcie uroczystej „pompa funebris” pęka w jednej chwili, kiedy spojrzymy w górę, gdzie widać trzy pogodnie usposobione aniołki unoszące bez wysiłku na wątłej wstążce ogromny medalion nagrobka. W perspektywie wieczności trudno o lepsze podsumowanie znikomości ludzkich starań i pasji.

Jan Dobrogost Krasiński związany był z Węgrowem w sposób wykraczający poza zwykłą relację właściciela z majętnością. Traktował to miasto jako w pewnym sensie swoje dzieło autorskie, co uwidoczniło się w majestatycznym portrecie z bazyliki węgrowskiej. Ostatnim, symbolicznym darem dla Węgrowa jest serce Jana Dobrogosta Krasieńskiego umieszczone w srebrnej urnie w oszklonej niszy prezbiterium bazyliki. Wyrazistym dowodem szczerego przywiązania wojewody jest także dokonany przez niego wybór miejsca wiecznego spoczynku: kazał pochować się w krypcie węgrowskiego kościoła ojców reformatów, nie zaś w świątyni w Krasnem bedacej tradycyjnym mauzoleum rodowym Krasińskich.

BIBLIOGRAFIA

1. Ignacy Baranowski, Inwentarze Pałacu Krasińskich, dawniej Rzeczpospolitej, Warszawa 1910.
2. Jan Białostocki, Symbole i obrazy w świecie sztuki, Arkady, Warszawa 1982.
3. Adam Boniecki, Herbarz polski, Gebethner & Wolff, Warszawa 1908.
4. Mariusz Karpowicz, Cuda Węgrowa, Węgrów 2009.
5. Mariusz Karpowicz, Sekretne treści warszawskich zabytków, WAiF Warszawa 1976.
6. Mariusz Karpowicz, Sztuka oświeconego sarmatyzmu, WAiF , Warszawa 1986.
7. Mariusz Karpowicz, Działalność artystyczna Michała Anioła Palloniego w Polsce, Arkady, Warszawa 1967.
8. „Katalog Zabytków Sztuki w Polsce”, T. X, woj. warszawskie, z. 26. Red. I. Galicka, H. Sygietyńska, Wydawnictwo PAN, Warszawa 1964
9. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. X, woj. warszawskie, z. 1, Red. Izabela Galicka, Hanna Sygietyńska, Wydawnictwo PAN, Warszawa 1977
10. Stanisław Mossakowski, Pałac Krasińskich w Warszawie, Wiedza Powszechna, Warszawa 1972.
11. Stanisław Mossakowski, Tylman z Gameren, architekt polskiego baroku, Ossolineum Wrocław-Warszawa 1973.
12. Kacper Niesiecki, Herbarz polski, Lipsk 1840.
13. Jan Dobrogost Krasiński, hasło /w:/ „Polski Słownik Biograficzny”, Red. E. Roztworowski, T.XV, Ossolineum, Wrocław - Warszawa 1970, s. 180 - 182.
14. Roman Postek, Pomnik nagrobny Jana Dobrogosta Krasińskiego w kościele poreformackim w Węgrowie, /w:/ Rocznik Liwski”, t. VIII, Liw 2015.
15. Cezare Ripa, Iconologia, Kraków 1998
16. Janina Ruszczycówna, Portrety Krasińskich w Muzeum Narodowym w Warszawie. "Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie", T. X, 1966, s. 205 - 294.
17. „Węgrów. Dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944”, Red. Arkadiusz Kołodziejczyk i Tadeusz Swat, Węgrów 1991.
18. Tadeusz Wyszomirski, Z przeszłości Węgrowa, maszynopis z 1961 r. (MBP w Węgrowie).

Autor tekstu: Roman Postek